I. Intro
De Volkskrant kent sinds enige tijd een klassieke muziekrubriek die wekelijks in het kort de belangrijkste werken van een bekende componist behandelt. Die van 1 juli ging over Richard Wagner (1813-1883). In de inleiding maakt de schrijver zich vrolijk om de verwarring met die (dat) andere Wagner, de militiegroepering die een week eerder in Rusland een staatsgreep leek te willen plegen. Als de krant schrijft over Het weekend van Wagner, grapt hij: inderdaad, hoe zou zijn weekend zijn geweest? Of, wanneer de analyse is dat 'zowel het Kremlin als Loekasjenko baat kunnen hebben bij een tweede leven van Wagner' is zijn reactie: ja, duh, wie niet?
In de digitale versie van het artikel zijn Spotify fragmenten van de componist Wagner aan te klikken. Ik deed het met plezier, wat een muziek was dat toch! Maar vooral, wat was het lang geleden dat ik het hoorde. Terug naar hoe het begon.
II. Der Ring des Nibelungen
Het was in de beginjaren tachtig dat de VPRO in vier avondvullende afleveringen de complete Ring des Nibelungen, het magnum opus van Richard Wagner, op de televisie uitzond. Het moet 1982 of 1983 zijn geweest, het was in elk geval in de zomerperiode en vermoedelijk steeds op de zondag.
Der Ring des Nibelungen is een opera in vier delen met een gezamenlijke lengte van liefst vijftien uur. Overweldigende muziek, lyriek, toneel, drama, enorme decors, kostuums, ontelbare personages, vol van oude Germaanse mythologie, dieptepsychologie, moord en doodslag, liefde, haat en verraad, en nog veel en veel meer. Kortom, een spektakel, al zal dat woord in de negentiende eeuw nog niet zijn gebezigd. Wagner gaf er de benaming Gesamtkunstwerk aan.
De uitgezonden registratie van de Ring werd gedirigeerd door Pierre Boulez, zijn naam is nooit uit mijn geheugen verdwenen. Op internet achterhaal ik de andere persoon die er nauw aan verbonden was, ook zijn naam herken ik: Patrick Chereau, regisseur/producent. De twee waren verantwoordelijk voor een moderne enscenering van De Ring die aanvankelijk hevig bekritiseerd werd maar uiteindelijk alom bejubeld.
Hoe ik ertoe kwam de cyclus in zijn geheel te volgen weet ik niet precies meer. Popmuziek stond centraal, al was ik van huis uit niet onbekend met klassiek. Dat de VPRO de verantwoordelijke omroep was zal zonder twijfel een rol gespeeld hebben, ik vermoed zelfs een doorslaggevende.
Ik herinner me goed dat het begin niet tegenviel. Sterker nog, het intrigeerde vanaf de eerste minuut, het moet dat begin zijn geweest dat nieuwsgierig maakte naar meer, misschien wel de hele Ring. Op internet zijn van de Boulez/Chereau produktie veel fragmenten te vinden, het eerste deel Das Rheingold zelfs compleet (inclusief ondertiteling die helaas in het Engels is in plaats van het Duits).
Bovenstaand filmpje bevat de prelude van Das Rheingold. De langzaam aanzwellende klanken die de Rijn moeten voorstellen zijn meteen raak. Wagner staat bekend om zijn techniek muzikale motieven te verbinden aan personages, voorwerpen, gebeurtenissen e.d., welke verspreid over het hele werk voortdurend terugkeren: Leidmotiven, de Ring zit er barstensvol van. De opkomst en hemelse zang van de drie Rheintöchter is verrassend aangenaam. Is dit opera? Opera is toch heel zwaar en langdradig? Maar dit niet, dit klinkt gewoon prachtig!
Het decor blijkt nu ik het terug zie anders dan ik dacht. Geen stromende Rijn met daarin de Rijndochters als zwemmende nimfen, maar een massieve industriële constructie waarbovenop de schoonheden heen en weer dartelen. Ah, dat is waar ook, de regie was vooral zo omstreden omdat die vanuit een links, ja zelfs marxistisch perspectief zou zijn opgediend. Hm, ik heb dat nooit goed kunnen vatten, muziek en libretto stonden immers vast, en voor de rest was het vooral veel oude mythologie; maar ik ben dan ook geen expert. Wel vallen mij nu de allereerste beelden op van wat een vijftien uur durende voorstelling zou gaan worden: een steeds dichter wordende walm van rookwolken... het zijn neveldampen die opstijgen vanuit het beneden gelegen Nibelheim.
Het Nibelheim (waarin het woord nevel terug te vinden is) is het rijk van de Nibelungen, een ondergronds levend dwergengeslacht. Hun aanvoerder is de lelijke Alberich. Hij bezwijkt voor de verleiding die de nimfen hem voorspiegelen: hij kan over het goud van de Rijn beschikken om daaruit een ring te smeden die de bezitter almacht geeft over de gehele wereld, mits... mits hij de liefde afzweert. Alberich slaagt erin de ring te smeden. Het startsein van een oneindige reeks van dramatische gebeurtenissen en verwikkelingen, teveel om hier te verhalen.
Duidelijk mag zijn dat het Wagnervirus al bij de eerste aflevering toesloeg. Hoe en waar ik de andere drie delen zag en onderging, ik heb er geen weet meer van, zelfs durf ik mijn hand er niet voor in het vuur te steken dat ik het allemaal van begin tot eind uitzat.
Wel is zeker dat ik niet veel later een platencassette kocht met de complete Ring: achttien langspeelplaten, dat zijn zesendertig kantverwisselingen op je platenspeler bij een keer luisteren (of nee, eentje minder natuurlijk: vijfendertig). Hoe vaak ik de Ring volledig afluisterde is natuurlijk onmogelijk te zeggen, wel dat ik het mezelf makkelijk maakte door vele keren achtereen de pickuparm eenvoudigweg terug te plaatsen naar het begin. Op die manier leerde je het gehele werk ook kennen, misschien wel beter. Waar weer bij aangetekend dient te worden dat ik misschien nog geen tiende van de Ring ooit heb doorgrond.
We gaan er nu wat sneller doorheen. Het bekendste stuk van de Ring is ongetwijfeld te vinden in het tweede deel Die Walküre, en daarvan het begin van akte drie: de Walkürenritt.
Deze schitterende registratie is van een veel latere produktie (2011). De Walküren, strijdgodinnen en dochters van oppergod Wotan, verzamelen gezeten op hun paarden (stijgerende glijbanen!) de lichamen van gevallen strijders op het slagveld. Vergis je dus niet in de lieflijkheid van het schouwspel, merk bijvoorbeeld de karkassen op die de dames opbergen in de door hen meegebrachte jutezakken; nee, Wagner wist er wel raad mee.
Een zijspoor: het muziekfragment werd gebruikt in een al even beroemde filmscene uit de Vietnamfilm Apocalypse Now. De paarden zijn hier veranderd in aanvliegende helikopters.
Aan het eind van deel twee wordt Walküre Brünnhilde door haar vertoornde vader Wotan veroordeeld tot een eeuwige slaap op een met vuur omringde rots. Slechts degene die geen vrees kent, zal toegestaan zijn Brünnhilde te wekken en te veroveren.
Een van de vele hoogtepunten, zo niet het absolute, is de erop volgende Trauermarsch (3:33:03). Andermaal een zijspoor: Siegfrieds treurmars wordt aan het eind van de oorlog door de Duitse radio uitgezonden bij de bekendmaking van Adolf Hitlers dood. Alleen een grootheidswaanzinnige haalt het in zijn hoofd Siegfrieds Trauermarsch bij zijn begrafenis ten gehore te willen brengen. Zo bezien was het een passende keuze.
Overigens duurt het nog anderhalve plaatkant voordat het echt klaar is. Het slot is niet minder indrukwekkend (3:57:10). Brünnhilde met de vermaledijde ring om haar vinger laat een brandstapel voor haar (overspelige, dat wel) geliefde maken, brengt die tot ontbranding en springt er vervolgens zelf met paard en al achteraan. De Rheintöchter (daar zijn ze weer!) weten de de ring uit het vuur te redden. Het kan de totale ondergang van de goden niet voorkomen, ook hun paleis - het Walhalla - gaat in vlammen op. Hoor hoe virtuoos Wagner de vele Leitmotiven achterelkaar terug laat komen. Na vijftien uur eindigt de opera zoals die begon, zij het nu niet met neveldampen maar in opgaande rook.
We schrijven 6 juli 2023. De dag van het eerste van twee optredens van de Duitse metalband Rammstein in het Groninger Stadspark. Zanger en voorman Till Lindemann is in de voorafgaande maanden in opspraak gekomen door beschuldigingen van seksueel overschrijdend gedrag c.q. misbruik. Het heeft geen invloed op de enorme belangstelling voor het mega-evenement. Andere hobbels, met name het protest tegen de overschrijding van de geldende Groningse geluidsnorm van 100 decibel, zijn pas op het laatste moment genomen. Rechters veegden een dag eerder de bezwaarschriften van natuurorganisaties zonder pardon van tafel, hetgeen niet indruk weg kan nemen dat in eendrachtige samenwerking met de autoriteiten een oogje toegeknepen is. Geen mens die er om maalt.
Het Stadspark ligt op een kilometertje afstand van mijn bovenwoning en ongetwijfeld zal ik er van kunnen meegenieten. Dat laatste is niet sarcastisch bedoeld. Hoewel geen kenner laat staan speciale fan, ben ik wel bekend met enkele nummers van de groep, bovendien is de heavy muziekstijl er een die mij zeker kan bekoren. Niet genoeg dus om een kaartje proberen te bemachtigen (naar ik later begrijp waren de twee concerten vorig jaar september in een mum van tijd uitverkocht), maar wel om de ramen wijd open te zetten.
Als het concert een kwartier onderweg is, besluit ik nog wat verder te gaan. Met een mega-event naast de deur is het zonde niet iets van de sfeer mee te pakken. En op een mooie zomeravond een wandeling rond het park onder genot van een pittig stukje muziek: nooit weg.
Als het concert een kwartier onderweg is, besluit ik nog wat verder te gaan. Met een mega-event naast de deur is het zonde niet iets van de sfeer mee te pakken. En op een mooie zomeravond een wandeling rond het park onder genot van een pittig stukje muziek: nooit weg.
De centrale toegangsweg van het Stadspark is tot mijn vreugde niet afgesloten zodat ongehinderd de ingang van de drafbaan te bereiken is. Het geluid van de groep komt nader en naderbij, vooral ook harder en harder. Wat zijn dat voor hoge dingen daar aan de andere kant van de omheiningen rechts van de entree? Naar schatting dertig tot wel veertig meter hoge constructies die ik niet thuis kan brengen. Stonden die hier altijd al? Ik pijnig mijn hersens. Nee toch? Of is dit... huh...? Pardon? Jawel, het kan niet anders, dit moeten stellages zijn die bij het Rammstein podium behoren. Niet alleen stellages trouwens, ik zie enorme hoog de lucht instekende torens. Absurd gewoon haha.
Het podium is dus aan de lange zijde van de drafbaan opgebouwd, stel ik vast. Ha, grinnik ik bij mezelf, natuurlijk, het zal wel niet gepast hebben aan de korte zijde van het grote veld. Vierentwintig jaar geleden was ik op deze locatie bezoeker van het legendarische Rolling Stones concert. Het podium stond bij hen aan de korte zijde. Het publiek moest van soms honderden meters afstand in een soort van pijpenla toekijken naar de verrichtingen van de oude rockers. Ik loop zo ver als mogelijk is naar de terreinafscheidingen, op mijn tenen staand zie ik aan de tegenoverliggende lange zijde en ombuigend naar de zijkanten hoge volgepakte tribunes. Slim gedaan, bedenk ik me, zo geef je aanzienlijk meer mensen de kans van kortere afstand het concert te volgen. Ondertussen is het volgende nummer door de band ingezet. Bij de hardste passages druk ik zelfs hier buiten de hekken mijn oren even dicht. Dit alles hier is mega, gaat voorbij aan alle grenzen. Vergeleken met dit was dat concert van toen, van die grootste rock 'n rollband aller tijden, kinderspel.
In een flits dringt de associatie zich onverbiddelijke aan mij op: dit is Wagner, dit is een Gesamtkunstwerk. De massieve geluidsmuur, het immense decor, de mensenmassa, het theatrale, het bombastische, de grootsheid, de megalomanie zo je wilt, de grommende Duitse taal waarin de teksten over de luisteraar worden uitgeslingerd... Zeker, de overeenkomstige taal maakt de parallel een makkelijke. Maar los van de taal, en of je het mag zeggen of niet: het is vooral allemaal... zo Duits... Duits zoals alleen Duits kan zijn. Wagner kon alleen maar Duits zijn, Rammstein kan alleen maar Duits zijn.
IV. Rammstein dag 2: binnen de hekken
7 juli 2023. Ik word wakker met de gedachte aan die site waarop Rammstein kaartjes aangeboden werden. Bij het opstaan zoek ik die weer op en lees de kleine lettertjes eens goed na. Het ziet er eigenlijk heel erg degelijk en betrouwbaar uit. Mensen die om welke reden dan ook van hun kaartje af willen, bieden die voor een zelf te bepalen prijs aan, de positie van het aangeboden toegangsbewijs (vrij of geplaceerd) wordt door de site visueel exact aangegeven, de site treedt ook op als tussenpersoon en verzorgt tegen een provisie van 5% de betaling, verkoper en koper blijven anoniem, onderling contact is uitgesloten; ook is er geen mogelijkheid tot bieden, waardoor de prijzen niet veel hoeven te verschillen van de oorspronkelijke (ze zouden zelfs, hoe dichter op het aanvangstijd, goedkoper kunnen uitvallen). Wat is eigenlijk het probleem?
Ik heb 's ochtends eerst een afspraak en een boodschap te doen. Wat me niet belet in die uren een besluit te nemen. Als ik thuis kom maak ik een account aan, ik kan kiezen uit wel tien tribuneplekken. Gewaarschuwd voor het voorspelde geluidsniveau klik ik op een plaats het verst weg van het podium. Om 12.47 uur zit het ticket als PDF in mijn mailbox.
De tijd die resteert besteed ik aan het beluisteren van te verwachten Rammstein nummers aan de hand van de setlist die de avond eerder al op internet verscheen. En het kopen van de bijna laatste in Groningen verkrijgbare oordopjes... Zes uur later sta ik in afwachting van de dingen die komen gaan op het festivalterrein.
Rammstein wordt opgericht in 1994 in Berlijn. De zes leden groeiden op in de voormalige DDR (Oost-Duitsland), uit die tijd kennen ze elkaar van verschillende bandjes. Een gedeelde voorliefde voor compromisloze harde gitaarmuziek brengt hen samen, de stijl die de band ontwikkelt is een mengsel van metal, techno, dance e.d. Opmerkelijk is de hechtheid van wat een vriendenclub lijkt te zijn: de samenstelling heeft zich tot op de dag van vandaag niet gewijzigd.
Een internationale doorbraak dankt de groep aan enkele muziekflarden in de vervreemdende film Lost Highway uit 1997 van David Lynch (vooral bekend van de tv-serie Twin Peaks). In de elektronische beginklanken is frappant genoeg een helikoptergeluid terug te horen.
Wie Rammstein zegt, zegt Till Lindemann, de onbewiste blikvanger en leider van de groep. De man dost zich bij voorkeur zo lelijk en angstaanjagend uit als maar mogelijk is (deze foto is tamelijk flatteus). Ondersteund door harde metalklanken voert hij zijn toneelstukjes op: de inhoud van een reuzenkinderwagen dreigt hij onder manisch geschreeuw bij voortduring het hoofd af te hakken (Und dann reiß ich der Puppe den Kopf ab), getooid met koksmuts en slagersmes tracht hij een collega-bandlid in een kookpot levend te verbranden (Mein Teil), er zijn taferelen waarbij diezelfde collega (toetsenist Flake, die kennelijk graag de rol van pispaal vervult) door Lindemann kruipend aan een halsband over het toneel getrokken wordt en zelfs een gespeelde verkrachting door zijn baas moet ondergaan, en aan het eind van de show neemt hij plaats op een zogeheten peniskanon om daarmee de schuiminhoud over de voorste rijen uit te sproeien. Het zijn al jaren vaste attracties in de show. Opvallend: juist de seksueel getinte acts zijn, zonder twijfel niet toevallig, in deze tour geschrapt. Gevraagd naar de achtergrond van zijn bizarre podiumgedrag verklaarde Lindemann ooit met een knipoog: 'Zingen beslaat nog niet de helft van een optreden. Ik wist niet wat ik tussendoor moest zeggen of doen, verveelde me. En dansen kan ik niet. Dus bedacht ik wat anders.'
Mijn tribuneplaats bevindt zich naar schatting meer dan honderd meter van het podium. Te ver om de details van de show waar te nemen. Temeer daar de beelden op de (vreemd genoeg) vrij kleine projectieschermen zeker zolang het licht is slecht te onderscheiden zijn; het enige minpunt van de voorstelling. Maar voor het zicht op de vuurspuwende torens, waarvan een aantal tussen het publiek opgesteld staan, is het de perfecte plek. Verbluffend hoezeer elke ontploffing en ontbranding volstrekt in cadans is met de muziek. Het Duitse perfectionisme laat zich hier gelden. Overigens, wie mocht denken dat het vuur op de een of ander manier nep is, niets is minder waar. Bij het gelijktijdig ontbranden van de torens is gedurende enkele seconden een warme gloed op mijn zitplaats duidelijk voelbaar.
Niet minder vuur is er op en rond het podium. Niet alleen Lindemann is er mee in de weer, ook de overige bandleden dragen hun steentje bij. De twee gitaristen schieten met de op hun instrumenten gemonteerde vuurwerpers meterslange salvo's over het toneel. Ofwel ze worden door Lindemann bijkans in brand gestoken. Grootste durfal is uiteraard de vuurkunstenaar zelve. Zie hoe hij zichzelf met podiumvullende halo's volledig in vlam zet. Richard Wagner zou zijn vingers er bij aflikken.
Rammstein
Ein Mensch brennt
Rammstein
Fleischgeruch in der Luft
Rammstein
Ein Kind stirbt
Rammstein
Die Sonne scheint
Ook Lindemanns gezwollen taalgebruik zou de goedkeuring van zijn negentiende-eeuwse voorganger weggedragen hebben. Al houdt de Rammstein zanger het ook wel eens eenvoudiger en luchtig, zoals in de hit Du hast. Altijd nam ik aan dat de titel, gezien de reputatie van de groep, als hasst (met dubbel s oftewel haat) gespeld moest worden, maar dat zit blijkbaar anders:
Du
Du hast
Du hast mich
Du
Du hast
Du hast mich
Du hast mich gefragt
Und ich hab nichts gesagt
Lachen is er weliswaar niet bij in het Lindemann-universum, maar de anticlimax van de laatste regel werkt na de spannende opbouw erg op de lachspieren (13-07-2023: de tekst blijkt wel degelijk dubbele betekenissen te bevatten SJ).
Du hast moet om nog een andere reden worden genoemd. Kijk bij seconde 0.10 of nog beter bij 0.22. Onze held voert er de zogenaamde Till Hammer op: half gebogen beukt hij op het ritme van de muziek als een waanzinnige met de rechtervuist op zijn bovenbeen. Op internet wordt zelfs de vraag gesteld wat het beste Till Hammer jaar is. Ik moet echter onmiddellijk denken aan Alberich uit de Ring.
Net als de dwergenhoofdman lijkt Lindemann op een smerig ondergronds levend wezen. De Till Hammer doet daar nog een schep bovenop: het is als Alberich die bij het smeden van de almachtige Ring met zijn hamer op het aambeeld slaat. Wagner wist dit geniaal te vertalen in de muziek (1:07:57).
Je zou het bijna vergeten, maar er werd ook nog gemusiceerd. En hoe! De muziek mag dan metalrock heten, monotoon is het zeker niet, juist vaak erg melodieus, wat waarschijnlijk mede de brede populariteit van de groep verklaart. Pure metal is het trouwens evenmin. Synthesizer en zelfs piano spelen een nadrukkelijke rol. Daarnaast brengt de groep veel langzame composities ten gehore zoals het gedragen Zeit en de gevoelige ballade Ohne Dich. Maar wat het karakter van het nummer ook is, altijd wordt het even strak en zwaar gespeeld. De diepe basstem van Lindemann doet de rest. En het geluid, hoe hard ook, is glashelder; elk detail is te horen.
Hier nog enkele van de wat meer bekendere nummers (in de toegift verderop staan nog enkele interessante filmpjes).
Deutschland
Mein Herz in Flammen
Will dich lieben und verdammen
Deutschland
Dein Atem kalt
So jung und doch so alt
Deutschland
De tekstregel Deutschland, Deutschland über allen (geen alles!) slaat Lindemann over om die door het publiek te laten zingen... De betichting van neo-nazistische sympathieën heeft de groep ooit willen ontzenuwen met Links-2-3-4 (en dat hun hart juist links zit!). Ach, Rammstein zal er mee moeten leren leven, over de deugdzaamheid van Richard Wagners politieke denkbeelden zijn de meningen nog altijd verdeeld :-).
Voor iemand die niet het zonnetje in huis wil zijn, is het opmerkelijk hoe vaak Die Sonne voorkomt in Lindemanns teksten. Hier is het meteen ook de titel.
Eins, hier kommt die Sonne
Zwei, hier kommt die Sonne
Drei, sie ist der hellste Stern von allen
Vier, hier kommt die Sonne
Het beeld is prachtig, met die horizon waar de zon net is ondergegaan; dit is precies hoe ik het meemaakte.
Het Rammstein Gesamtkunstwerk krijgt in de European Stadium Tour een beschaafd slot met het fraaie Adieu van het laatste album Zeit.
Adieu, Goodbye, Auf Wiedersehen
Den letzen Weg musst du alleine gehen
Ein letztes Lied, ein letzter Kuss
Kein Wunder wird geschehen
Adieu, Goodbye, Auf Wiedersehen
Die Zeit mit dir war schön
Of het kan wedijveren met Siegfrieds Trauermarsch is aan de luisteraar (voor wie er meer van wil zien, dit is de officiële clip). Nog steeds niet het meest aangewezen vers voor bij een crematie, al acht ik diehard fans zeker tot die keuze in staat. Het geheel eindigt in een kakafonie van geluid, licht, vuur, rook en confettiebombardement. Applaus.
V. Toegift
Hieronder een serie van bijzondere concertmomenten waar in het verhaal geen ruimte voor was.
Abfahrt:
De opkomst (1:40). Frontman Lindenmann (Wotan?) daalt neer vanuit de hoogte. Zijn verlichte gehemelte wordt voortgebracht door een lampje in zijn mond waar hij ooit zijn wang voor liet perforeren.
Wer wartet mit Besonnenheit
Der wird belohnt zur rechten Zeit
Nun das Warten hat ein Ende
Leiht euer Ohr einer Legende
Manche führen manche folgen
Herz und Seele Hand in Hand
Vorwärts vorwärts bleibt nicht stehen
Sinn und Form bekommt Verstand
Wenn die Freude traurig macht
Keine Sterne in der Nacht
Bist du einsam und allein
Wir sind hier schalte ein
Ramm
Stein
Ramm
Stein
Intermezzo:
Halverwege het concert wordt een intiem moment ingelast. Door middel van een gang (tunnel? ondergronds ;-)?) worden de bandleden naar een klein podiumpje tussen het publiek geleid. Onder begeleiding van twee pianistes wordt het nummer Engel gezongen, al snel door de fans overgenomen. 'Grap' is dat ik het intermezzo door de grote afstand volledig miste en pas op het internet tegenkwam. Wel bemerkte ik via de podiumschermen nog net iets van de scene erna.
Überfahrt:
Vanaf het kleine podium steken de helden in door publiek gedragen rubberbootjes over naar het hoofdpodium, een variant op het stagediven. Uh nee, ik wil niet zo ver gaan dat we hier de Rijnrivier in moeten zien... Onder kabbelende pianomuziek ontpoppen de metalmannen zich als gemoedelijke familievaders. Naar het schijnt werd Flake bij deze act ooit door het publiek gestroopt van vrijwel al zijn kleren waarna hij van verdere deelname aan dit onderdeel afzag. Blijkbaar heef hij er weer vertrouwen in, al valt wel op dat hij als enige niet fysiek handjes lijkt te geven... Overigens doet Lindemann niet aan de overtocht mee, misschien was dit tafereel hem wat al te gezellig. Anderzijds: op het grote podium zien we hem zijn kameraden een voor een hartelijk de wal ophelpen. De acteurs hebben hun menselijke kant getoond.
Abschied:
Een even onverwacht als ontroerend moment (6:06): geknield (taking the knee) neemt Rammstein afscheid van het publiek Lindemann - geen prater inderdaad :-) - spreekt zijn enige woorden van de avond: 'Groningen, dank u wel, danke schön, dank u wel'.
Himmelfahrt:
Waarna het echt gedaan is (8:10). De goden keren terug, omhoog naar het Walhalla. Natuurlijk, aldaar aangekomen ontploft het laatste vuurwerk.
VI. Naschrift
12-07-2023
Tijdens het schrijven en vele googelen bleek mij (na eens de zoekterm 'Rammstein Wagner' opgegeven te hebben) dat parallellen tussen Rammstein en Richard Wagner (snik) meer gemaakt zijn. Omdat ik 1. van begin af aan precies wist wat ik wilde vertellen en 2. mij daarbij op geen enkele manier door anderen wilde laten beïnvloeden, heb ik artikelen, commentaren, inzichten dienaangaande volledig gemeden. Dat wil zeggen: tót het moment van publicatie (heden). Uiteraard ben ik razend benieuwd. Indien de moeite waard zal ik eventuele bevindigen na publicatie hieronder plaatsen.